Τρεις περιγραφές του καταθλιπτικού βιώματος (απόσπασμα από κείμενο ομιλίας)
Περιγραφή του καταθλιπτικού βιώματος από καθημερινούς ανθρώπους
Πάμε να δούμε πώς περιγράφουν όμως οι ίδιοι οι ενδιαφερόμενοι το βίωμα τους όταν απευθύνονται κάπου για επαγγελματική βοήθεια. Αυτά που ακούμε συνήθως είναι τα εξής:
Νιώθω άχρηστος, ανάξιος, κατεστραμμένος, ό τι έχω κάνει είναι μια τρύπα στο νερό, δεν έχω διάθεση να κάνω τίποτα, δυσκολεύομαι να βγω από το κρεβάτι, θέλω συνέχεια να κλαίω, δε μπορώ ούτε να πλύνω τα πιάτα ή να βάλω σκούπα…
Γενικά μιλάνε για απλά καθημερινά πράγματα, στα οποία ως τώρα τα κατάφερναν μια χαρά αλλά τώρα, φαίνεται σαν ως δια μαγείας να έχουν χάσει την ικανότητα να καταπιάνονται με τις απλές καθημερινές εργασίες που φαίνεται όμως να είναι απαραίτητες για τη διατήρηση ενός νοικοκυριού, ενός επαγγέλματος, μιας διαπροσωπικής σχέσης μιας αξιοπρεπούς κοινωνικής και προσωπικής ζωής…. Αν είμαστε προσεκτικοί μ αυτές τις φράσεις, με αυτές τις ιστορίες βλέπουμε να διαγράφεται μια κυκλική διαδικασία: η άσχημη διάθεση και η αυτομομφή τους στερούν τη δύναμη να λειτουργήσουν και η αδυναμία τους να λειτουργήσουν τους δημιουργεί περαιτέρω ενοχή και τάση για αυτομομφή.
Ωστόσο τις πληροφορίες αυτές τις παίρνουμε από μια περιγραφή σε επίπεδο εξωτερικής δράσης. Μας λένε περισσότερο πώς φαίνεται η κατάθλιψή τους σε αυτούς και τους οικείους τους, παρά πώς τη βιώνουν οι ίδιοι. Κι αν το καλοσκεφτούμε μόνο έτσι μπορεί να είναι. Όσο κι αν προσπαθούσε κάποιος να μας μιλήσει για το συναίσθημα μεσα του απλά θα μας έδινε περιγραφές για το τι έχει αλλάξει, για το τι του φαίνεται διαφορετικό.
Αυτό σημαίνει δύο πράγματα: α) ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο να περιγραφεί με λόγια ένα εσωτερικό βίωμα και β)ότι η κατάθλιψη για να διαγνωστεί πρέπει να επικοινωνηθεί, δλδ να φανεί, να γίνει αντιληπτή σα μια αλλαγή στη συμπεριφορά. Όταν δε μπορούμε να μιλήσουμε με λόγια για κάτι, θα μιλήσουμε με τη συμπεριφορά μας. Όπως έχουμε ήδη πει η συμπεριφορά είναι επικοινωνία.
Ψυχιατρική Περιγραφή
Αρχικά, ο όρος κατάθλιψη αποτελεί μια περιγραφή των επαγγελματιών ψυχικής υγείας για να μπορούν να συννενοούνται μεταξύ τους. Σύμφωνα με τη σύγχρονη ψυχιατρική η κατάθλιψη είναι μια διαταραχή σχετιζόμενη με νευροχημική ανισορροπία και δομικές μεταβολές στον εγκεφαλικό φλοιό, με συγκεκριμένα συμπτώματα. Για να δοθεί η διάγνωσή της θα πρέπει το άτομο να παρουσιάζει τα συμπτώματα αυτά για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, έτσι ώστε να πληρούνται οι προϋποθέσεις ενός καταθλιπτικού επεισοδίου.
Τα συμπτώματα αυτά είναι :
Έντονα συναισθήματα αναξιότητας και λύπης.
Μια πρωτοφανής ανημπόρια του ατόμου να εμπλακεί σε δραστηριότητες τις οποίες μέχρι πρότινος ήταν καθόλα ικανό να διεκπεραιώσει.
Ανεξήγητοι φόβοι που έχουν ως συνέπεια τη συρρίκνωση της ζωής του ατόμου (πχ φόβος να βγει από το σπίτι).
Ασυνήθιστη για το άτομο συναισθηματική εκφραστικότητα (κλάμα, θυμός κτλ).
Νευρικότητα, διαταραχές ύπνου (υπνηλία ή δυσκολία στον ύπνο).
Ανηδονία: το άτομο απέχει από δραστηριότητες που μέχρι πρότινος φαινόταν να απολαμβάνει.
Αίσθημα κόπωσης και ματαιότητας – σκέψεις αυτοκτονίας.
Τα παραπάνω συμπτώματα θα πρέπει να είναι τόσο έντονα ώστε να έχουν επιφέρει έκπτωση στην κοινωνική, επαγγελματική ή διαπροσωπική λειτουργικότητα του ατόμου και να έχουν διάρκεια τουλάχιστον ενός μήνα, για να μπορούμε να μιλήσουμε για καταθλιπτικό επεισόδιο.
Η κατάθλιψη αποτελεί λοιπόν και για την ψυχιατρική έναν τίτλο (με βαρύνουσα σημασία) που μπαίνει πάνω από ένα σύνολο συμπεριφορών.
Πριν πάμε στην επόμενη περιγραφή, που μας έρχεται από το χώρο της λογοτενίας, θέλω να τονίσω ότι η γλώσσα είναι πριν από όλα τα άλλα μεταφορική, οι λέξεις αποτελούν δλδ μεταφορές για να βγάλουμε προς τα έξω αυτό που βιώνουμε μέσα μας και όχι πραγματικότητες... Καταθλίβω λοιπόν, σημαίνει συντρίβω, σπάω. Θεωρώ χρήσιμο στο σημείο αυτό να θυμηθούμε κι έναν άλλο, παλαιότερο όρο . Μιλάω για τον όρο μελαγχολία, που αποτελείται από τις λέξεις μέλας (μαύρος) και χολή . Ένας όρος που μας υπενθυμίζει ότι όλα τα ψυχικά φαινόμενα διαθέτουν και μια σωματική έκφραση.
Μια λογοτεχνική περιγραφη του καταθλιπτικού βιώματος
Για να πληγώσει θανάσιμα η μοίρα μια καρδιά δεν χρειάζεται να της επιτεθεί ξαφνικά και ακάθεκτα. Φαίνεται πως η αδάμαστη δημιουργική της θέληση νιώθει ιδιαίτερη ηδονή να τη φθείρει σιγά σιγά προκαλώντας μιαν ασήμαντη αφορμή την αρχή γι αυτό.
Με αυτά τα λόγια ο Στέφαν Τσβάιχ μας εισάγει στο θέμα της νουβέλας του. Μπορεί λοιπόν μιαν ασήμαντη αφορμή, ένα περιστατικό αναμενόμενο στον κύκλο της ζωής -τόσο προβλεπόμενης όσο και απρόβλεπτης- να αποτελέσει την αρχή για τη συντριβή μιας καρδιάς;
Ο Σολομόντας, ή όπως συχνότερα αναφέρεται στο κείμενο ο γεροντάκος υποφέρει από τη χολή του. Είναι μελάγχολος, χολομένος. Με τον τρόπο αυτό στήνεται το σκηνικό για τη συντριβή της καρδιάς του, που ξεκινάει όταν βλέπει την δεκαεννιάχρονη κόρη του – κοπέλα της παντρειάς αν λάβουμε υπόψη ότι το βιβλίο γράφεται στις αρχές του εικοστού αιώνα- να βγαίνει από το δωμάτιο ενός άντρα κατά τη διάρκεια των οικογενειακών τους διακοπών σε ένα πολυτελές θέρετρο. Ο ήρωας παρουσιάζεται ως αυτοδημιούργητος, που με βαριά και διαρκή εργασία κατόρθωσε να χτίσει μια αξιόλογη περιουσία. Η αίσθηση προδοσίας από την κόρη του όμως, τον πληγώνει και τον γεμίζει με θυμό για τις γυναίκες της οικογένειάς του που τις βιώνει πλέον να συνομωτούν εναντίον του. Ο θυμός αυτός βέβαια δεν εκφράζεται ανοιχτά. Απεναντίας, ο γεροντάκος πεισμωμένος στριφογυρίζει στο μυαλό του το γεγονός , ενώ με τη συμπεριφορά του λέει αυτά που δε λέει με τα λόγια του.
Ξανά μόνος, σκέφτηκε, πάντα μόνος. Όταν το πρωί πηγαίνω στο γραφείο μου αυτές κοιμούνται, μεθυσμένες ακόμα από το ξενύχτι στους χορούς και στα θέατρα… Όταν γυρίζω το βράδυ , βρίσκονται έξω, στις διασκεδάσεις τους, στις κοσμικές συγκεντρώσεις τους: εκεί δε με έχουν καμιά ανάγκη. Ω αυτό το χρήμα, το καταραμένο χρήμα τις κατέστρεψε. Αυτό τις αποξένωσε από μένα . Τι χαζός που ήμουνα, εγώ που το μάζευα με τόσες οικονομίες και στερήσεις παρόλο που εγώ βασανιζόμουνα. Εγώ βγήκα ο πιο δυστυχισμένος κι εκείνες πιο απάνθρωπες. Πενήντα χρόνια, μια ζωή ολάκερη βασανίστηκα, δίχως να δω μια καλή μέρα και τώρα να το αποτέλεσμα….
Στο σημείο αυτό ο ήρωας μέμφεται τον εαυτό του για τις ως τώρα επιλογές του που οδήγησαν τον ίδιο στην ασθένεια και τις γυναίκες της οικογένειας στην ασυδοσία. (αυτομομφή, ενοχή – βασικά χαρακτηριστικά του καταθλιπτικού βιώματος).
Είμαι πάντα κατάμονος , ποτέ δε βρέθηκα σε τόσο δύσκολη θέση. Μα τώρα που είμαι δω ξαπλωμένος και νιώθω το θάνατο να με τριγυρίζει, τώρα πάρα πολύ αργά....τη στιγμή που πλησιάζει το τέλος μου, αυτή την ίδια στιγμή που αυτές χορεύουν, φλερτάρουν, κανουν περιπάτους, αυτές οι τιποτένιες γυναίκες, τώρα βλέπω πως δεν έζησα παρά μονάχα γι αυτές, δίχως ποτέ , ούτε μια φορά για τον ίδιο τον εαυτό μου. Μα γιατί σκοτίζομαι πάντα γι αυτές; Τι σχέση έχουν με εμένα; Καλύτερα να πεθάνω παρά να δεχτώ τη λύπη τους… Τι με συνδέει μαζί τους;
Η νουβέλα χαρακτηρίζεται από την εσωστρέφεια του ήρωα και τους εσωτερικούς του διαλόγους, ωστόσο είναι εύκολο να μαντέψουμε τις συμπεριφορές του απέναντι στις γυναίκες: όλο και λιγότερη διάθεση για επικοινωνία, απομόνωση, άρνηση να σχετιστεί μαζί τους.
Αφουγκράστηκε , μα δεν άκουγε τίποτα, τίποτα, τίποτα. Τίποτα δεν κουνιόταν . Τίποτα δεν τον πονούσε πια, δεν τον έπνιγε, δε τον βασάνιζε: σίγουρα η ύπαρξή του ήταν τώρα άδεια και μάυρη σαν την κουφάλα του δέντρου, που το έφαγε η φωτιά. Και ξαφνικά νόμισε πως είχε πεθάνει. Τόσο φοβερη ήταν η σιωπή που απλώθηκε επειδή σταμάτησε να κυλάει το αίμα. Το κορμί του ήταν κρύο σα πτώμα και φοβόταν να το αγγίξει με το ζεστό του χέρι.
Εδώ μας δίνεται μια ιδέα για τις σκέψεις και εικόνες θανάτου που πολλές φορές χαρακτηρίζουν το καταθλιπτικό βίωμα. Εντυπωσιάζει η αχρονικότητα και η ακινησία, που μπορεί να αντιστοιχηθεί με μια γενικότερη επιβράδυνση που παρατηρείται κάποιες φορές στην κατάθλιψη.
Ούτε πόνο ένιωθε ούτε μίσος. Τίποτα, τίποτα. .. Κούμπωσε ήσυχα τα ρούχα του, κατέβηκε προσεχτικά τη σκάλα και κάθησε στο τραπέζι που κάθονταν οι δικοί του, σα να ταν ανάμεσα σε ξένους.
Τι θα μπορούσε να σημαίνει για τη συμπεριφορά του το σαν να ταν ανάμεσα σε ξένους; Τι κάνει κάποιος όταν είναι ανάμεσα σε ξένους; Τι θα βλέπαμε σε αυτό το τραπέζι;
Οι άνθρωποι δεν υπήρχαν γι αυτόν. Δε ρωτούσε πια για κανέναν. Και μέσα στο ίδιο το σπίτι του δεν καταλάβαινε την απελπισία της γυναίκας του, ούτε τις σαστισμένες ερωτήσεις της κόρης του. Δε διάβαζε καμιά εφημερίδα, δεν ενδιαφερόταν για καμιά συζήτηση. Δεν έβγαζε λέξη, δεν έκανε καμιά ερώτηση … Ακόμα κι ο κόσμος που άλλοτε τον ενδιέφερε τόσο, το εμπόριό του δεν τον τραβούσε πια καθόλου. … Τελικά κατάλαβε πως ήταν ολότελα άχρηστος και δεν ξαναπάτησε στο γραφείο του.
Εδώ βλέπουμε πώς οι συμπεριφορές του προκαλούν απορία κι ανησυχία στον περίγυρο, καθώς ο ίδιος χάνει το ενδιαφέρον του για ό, τι μεχρι πριν λίγο καιρό αποτελούσε τον κόσμο του. Αυτό που με πιο ψυχιατρικούς όρους θα λέγαμε ανηδονία και έκπτωση λειτουργικότητας.
Όταν καμιά φορά η γυναίκα και η κόρη του έμπαιναν στο δωμάτιό του τις έδιωχνε με αγανακτισμένες χειρονομίες. Τελικά τον άφησαν μόνο. Δεν ασχολούνταν πια μ αυτόν. Εκείνος από το μέρος του αδιαφορούσε πλήρως για ότι γινόταν στο σπίτι του.
Κι εδώ πια θα βλέπαμε έναν άνθρωπο που η ζωή του έχει πλήρως συρρικνωθεί, μεταφορικά και κυριολεκτικά. Δέσμιος του πόνου του, φυλακισμένος στο δωμάτιό του, χωρίς επαφή με τους οικείους του. Αυτό που προσπαθήσαμε να κάνουμε εδώ είναι μια σύνδεση του μέσα με το έξω. Του εσωτερικού βιώματος με την παρατηρούμενη συμπεριφορά.
Ορίσαμε την κατάθλιψη ως μια μεταφορά γλωσσική και συμπεριφορική ενός ψυχικού δράματος, που αν δεν υπήρχε η δυνατότητα να ειπωθεί (με λόγια ή δράση) θα παρέμενε αθέατο. Η συμπεριφορά γενικότερα, άρα και η κατα θλιπτική συμπεριφορά αποτελεί ένα μήνυμα προς τους οικείους, προς τους σημαντικούς άλλους, ακόμα κι αν φαινομενικά δεν απευθύνεται σε αυτούς.
Έχουμε ήδη τονίσει δύο σημεία. 1. Ότι η κατάθλιψη είναι μια μορφή επικοινωνίας που ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να παρουσιάσει και 2. Ότι η περιγραφή του βιώματος με λόγια είναι εξαιρετικά δύσκολη, αν όχι αδύνατη.
Για να περάσουμε στο επόμενο μέρος της ομιλίας θέλω να πω ότι εφόσον το σύμπτωμα είναι απαιτεί πάντα έναν τουλάχιστον εταίρο. Επικοινωνία λοιπόν με ποιον; Με τον εαυτό και με τους οικείους μας.
