Νέες τεχνολογίες αναπαραγωγής και Γονεϊκότητα

Ο όρος «Νέες Τεχνολογίες Αναπαραγωγής» αφορά τις νομοθετημένες μεθόδους που έχουν ως στόχο α) τον έλεγχο των γεννήσεων (αντισύλληψη), β) την ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή για ζευγάρια στα οποία το ένα από τα δύο μέλη παρουσιάζουν στειρότητα (εξωσωματική γονιμοποίηση, τεχνητή σπερματέγχηση, παρένθετη μητέρα) και γ) τη μεταθανάτια χρήση γενετικού υλικού για σύλληψη. Πρόκειται για την επιστημονική και θεσμική (μέσω της επίσημης δικαιοσύνης) παρέμβαση σε ένα χώρο μέχρι πρότινος αυστηρά ιδιωτικό, το χώρο μεταξύ των μελών του ζευγαριού, που ήρθε για να επιλύσει προβλήματα που ως τώρα επιλύονταν με τρόπους πολιτισμικά και κοινωνικά ορισμένους. Η αυξανόμενη χρήση των τεχνολογιών αυτών θα πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο σοβαρής συζήτησης καθώς εγείρει ζητήματα πολιτικά, ηθικά (με την έννοια της Ηθικής φιλοσοφίας) και κοινωνιολογικά. Ας ρίξουμε μια σύντομη ματιά στην ιστορικότητα του φαινομένου.

Το 1978 γεννιέται στην Αγγλία η Λουίζ Μπράουν, το πρώτο παιδί του σωλήνα, προκαλώντας το ενδιαφέρον, την έκπληξη αλλά και ένα μούδιασμα σε όλο τον πλανήτη και δημιουργώντας μια δραματική τομή στην ιστορία του ανθρώπινου είδους. Θα ήταν μεγάλη παράλειψη να μην τοποθετήσουμε αυτή τη «δραματική τομή» στο ιστορικό -πολιτικό της πλαίσιο. Αυτό δεν είναι άλλο από τα ριζοσπαστικά κινήματα του 1960 και 1970, που έθεσαν με ιδιαίτερο δυναμισμό ζητήματα κοινωνικής και φυσικής αναπαραγωγής. Ιδιαίτερα το γυναικείο κίνημα με κύρια αίτηματά του την έξοδο από τους παραδοσιακούς ρόλους, την ανάδειξη του προσωπικού ως πολιτικό και την αποδόμηση της βιολογικής θεώρησης του γυναικείου σώματος (θεώρηση που το καθιστούσε προσβάσιμο προς έλεγχο στον άνδρα-ειδικό) αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα κοινωνικής αποσταθεροποίησης, και υπό αυτό το πρίσμα σημαντική απειλή για τον τρόπο οργάνωσης του καπιταλιστικού κόσμου. Οι καλούμενες «νέες τεχνολογίες αναπαραγωγής» κάνουν την εμφάνισή τους σε αυτό το ιστορικό σημείο για να απαντήσουν σε αυτή την απειλή ή μάλλον για να βοηθήσουν στην αξιοποίησή της από το σύστημα. Αυτό που θέλω να υποστηρίξω εδώ είναι πως δεν είναι δυνατό να δούμε την ανάπτυξη της βιοτεχνολογίας και γενικά της επιστήμης σα φαινόμενο γραμμικό και αποκομμένο από τις κοινωνικές σχέσεις και τον τρόπο που αυτές υπάγονται στα πλέγματα της εξουσίας.

Μιλάμε λοιπόν για την αξιοποίηση ενός επαναστατικού οράματος με όρους οικονομικούς αλλά και με όρους διαμεσολάβησης: Το παιδί του σωλήνα, θα μπορούσε να ειδωθεί ως το παιδί- προοιόν που αποκτά στο πλαίσιο της καπιταλιστικής οργάνωσης τα χαρακτηριστικά του εμπορεύματος: ένα ζευγάρι από τη Γαλλία όπου απαγορεύεται η παρένθετη μητρότητα μπορεί να ταξιδέψει ως την Ελλάδα για να πραγματοποιήσει το όνειρό του (με το αζημίωτο φυσικά), συμμετέχοντας έτσι σε έναν ιδιότυπο, αναπαραγωγικό τουρισμό. Ο ιατρικός έλεγχος του γυναικείου σώματος που ο φεμινισμός του 70 είχε τοποθετήσει στο κέντρο των αρνήσεών του επανέρχεται σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα με προσωπείο το αγγελικό πρόσωπο του πολυπόθητου βρέφους που συγκαλύπτει το μεγάλο οικονομικό, σωματικό και ψυχικό κόστος της τεχνητής γονιμοποίησης. Δε θα ήθελα εδώ να πω πως οι Ν.Τ. δεν απαντούν σε πραγματικές ανάγκες, αλλά περισσότερο ότι η διαμεσολάβηση αυτών των αναγκών από τη βιοτεχνολογία έχει αφήσει πολύ μικρό χώρο για τη δημιουργία μιας νέας φιλοσοφίας της γέννησης. Φαίνεται πως το φεμινιστικό αίτημα «παιδί αν θέλω, όποτε θέλω» εκφυλίζεται σε ένα αυτονόητο του τύπου «παιδί πάσι θυσία και με οποιοδήποτε κόστος».

Η κριτική αυτή ματιά πάνω στην ιστορικότητα του φαινομένου, οσοδήποτε σημαντική δεν πρέπει να μας απορροφήσει εντελώς. Περνώντας στο πεδίο της Ηθικής θεωρώ χρήσιμο να δούμε πώς διαμορφώνεται υπό αυτές τις εξελίξεις η νέα γονεικότητα, ποια η σχέση δηλαδή της αναπαραγωγής με τη γέννηση και ποιες οι αντίστοιχες συνεπαγωγές στο κοινωνιολογικό επίπεδο, αυτό της λειτουργίας της οικογένειας και πιο συγκεκριμένα της σχέσης γονιών- παιδιών.

Αν σκεφτούμε τη γονεϊκότητα πριν την ευρεία χρήση των Ν. Τ. αναπαραγωγής εύκολα καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι αποτελούσε ένα καθήκον. Η ίδια η λειτουργία της οικογένειας οδηγούσε στην αναπαραγωγή του θεσμού: η ανατροφή των παιδιών τα προετοίμαζε για τους μελλοντικούς ρόλους των γονιών με τόσο μεγάλη συνέπεια που από τη διαδικασία αποκλειόταν ο στοχασμός πάνω στο αν κανείς είναι ικανός να γίνει γονιός, ή αν θα προτιμήσει έναν άλλο τρόπο ζωής. Αυτό ανατρέπεται μετά το δεύτερο μισό του 20ου αι. , με τα προαναφερθέντα κινήματα και την ανάπτυξη της βιοτεχνολογίας. Μετά από το ορόσημο αυτό η γονεϊκότητα αποτελεί μια επιλογή: το αν θα συμβεί ή όχι είναι στο χέρι του υποκειμένου, καθώς και το πλαίσιο στο οποίο θα συμβεί. Προς αυτή την κατεύθυνση, των εναλλακτικών μορφών οικογένειας σημαντικό ρόλο έπαιξαν τα κινήματα των ομοφυλοφύλων.

Ένα αναστοχαστικό υποκείμενο του αιώνα μας, λοιπόν, μπορεί να επιλέξει αν θα κάνει παιδί μετά από γάμο με σύντροφο, ή στα πλαίσια συμβίωσης ή μονογονεικής οικογένειας. Όσο περισσότερες οι επιλογές, τόσο πιο συνειδητή η απόφαση για αναπαραγωγή. Αυτό όμως σημαίνει και πιο μεγάλη ευθύνη όσον αφορά το παιδί που θα γεννηθεί: Δεν υφίσταται πια το «άλλοθι» του καθήκοντος ή του τυχαίου. Όσο πιο συνειδητή η απόφαση για ένα παιδί τόσο μεγαλύτερη και η ευθύνη που θα συνοδέυσει την ανατροφή του.

Στην παρούσα πολυπλοκότητα το υποκείμενο έρχεται αντιμέτωπο με πολλά ερωτήματα κατά το στοχασμό των σχετικών με τη γονεικότητα επιλογών του. Ας δούμε τις παρακάτω πολύπλοκες περιπτώσεις, ενδεικτικές των συνεπειών χρήσης Ν. Τ. αναπαραγωγής.

Α) Το 2008 μια γυναίκα ασιατικής καταγωγής γεννά στο Παρίσσι τρίδυμα με εξωσωματική γονιμοποίηση που έγινε στο Βιετνάμ.

Β) Το 2007 το δικαστήριο του Ισραήλ επιτρέπει στην Ρασέλ Κοέν να επιλέξει μια γυναίκα για να κυοφορήσει παιδί που θα συλληφθεί από το κατεψυγμένο σπέρμα του εδώ και πέντε χρόνια νεκρού γιού της.

Γ) Το 2005 γεννιέται ο Τσάρλυ, νόμιμο παιδί του Σαούν και της ‘Αλεξ. Γονιμοποιήθηκε εξωσωματικά από το γενετικό υλικό τπυ Σαούν και της δίδυμης αδερφής της Άλεξ, αλλά κυοφορήθηκε τελικά από τρίτη αδερφή των δύο διδύμων.

Οι παραπάνω περιπτώσεις μας δείχνουν πώς η ευρεία χρήση των νέων τεχνολογιών αναπαραγωγής έχει διασαλεύσει τη χωρο-χρονική τάξη πραγμάτων της φυσικής αναπαραγωγής, αλλά και το μέχρι πρότινος αδιαμφισβήτητο της μητρότητας: στην περίπτωση (Γ) ίσως κάποιοι να στεκόταν με μεγάλη αμηχανία μπροστά στο ερώτημα «ποια είναι τελικά η μητέρα του Τσάρλυ; Η γενετική (δότρια ωοαρίου), η βιολογική (παρένθετη μητέρα-δότρια μήτρας), ή η νόμιμη (η γυναίκα που τον μεγαλώνει);». Οι Ν. Τ. αναπαραγωγής απαντούν στο δικαίωμα όλων να γίνουν γονείς. Τι συμβαίνει όμως με το «δικαίωμα καταγωγής» των παιδιών; Φαίνεται πώς όσο μεγαλώνει το στοιχείο του αυτοκαθορισμού (επιλογής) στην αναπαραγωγή, τόσο μεγαλώνει και το στοιχείο του ετεροκαθορισμού (μη επιλογή ) στη γέννηση. Από αυτήν ακριβώς τη διαφορά προκύπτει η μεγάλη ευθύνη των σύγχρονων γονιών. Εφόσον αποτελούν το μοναδικό αίτιο για τον ερχομό του παιδιού στον κόσμο ωφείλουν όχι μόνο να το καλοδεχτούν, αλλά και να το οδηγήσουν σε μια ωρίμανση με την οποία κάποια στιγμή να μπορεί να κρίνει αν η γέννησή του υπήρξε μια καλή ευκαιρία.