Πειθαρχία και παιδική ηλικία. Πόσο βοηθά η τιμωρία;

Οι περισσότεροι από τους σημερινούς γονείς γνωρίζουν ή καλύτερα μαθαίνουν με διάφορους τρόπους ότι η πειθαρχία των παιδιών τους είναι κάτι σημαντικό για την εύρυθμη λειτουργία του νοικοκυριού. Συχνή είναι ωστόσο η σύγχυση ανάμεσα στους όρους πειθαρχία και πειθάρχηση.

Πειθαρχία και πειθάρχηση

Ο όρος πειθαρχία αναφέρεται στο να έχει το άτομο την ικανότητα να ακολουθεί τους κανόνες της κοινότητας στην οποία ανήκει και να υλοποιεί αυτή την ικανότητα. Πρόκειται για την ικανότητα να εκδηλώνει συμπεριφορές που είναι επιτρεπτές και επιθυμητές στα πλαίσια της κοινότητας όπου ζει και να αποφεύγει εκείνες τις συμπεριφορές που απαγορεύονται και θεωρούνται ανεπιθύμητες. Αυτός ο ορισμός μας δείχνει ότι δε μπορούμε να μιλάμε τόσο για την πειθαρχία ενός ατόμου (ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του), αλλά για την πειθαρχία που επιδεικνύει το άτομο σε σχέση με ένα περιβάλλον, αυτό της κοινότητας.

Ο όρος πειθάρχηση αναφέρεται στις διαδικασίες που διασφαλίζουν ότι τα άτομα-μέλη της κοινότητας εκδηλώνουν – και θα συνεχίσουν να εκδηλώνουν- συμπεριφορές που βρίσκονται στο φάσμα του επιθυμητού και του επιτρεπτού, ότι η συμπεριφορά των μελών θα χαρακτηρίζεται από πειθαρχία. Οι διαδικασίες αυτές αποτελούν στοιχείο του τρόπου επικοινωνίας σε μία κοινότητα και για αυτό το λόγο ποικίλουν από τη μια κοινότητα στην άλλη. Ο σωφρονισμός (τιμωρία) αποτελεί μία από τις μεθόδους πειθάρχησης, που είναι γνωστή από αρχαιοτάτων χρόνων ως έννοια, αλλά στο ρου της ιστορίας έχει αλλάξει περιεχόμενα και μορφές ουκ ολίγες φορές, συναρτώμενη κάθε φορά με πολλούς παράγοντες.

Τόσο στη διάσταση της πειθαρχίας όσο και στη διαδικασία της πειθάρχησης μπορούμε να διακρίνουμε τρεις παραμέτρους: μια γνωστική (το άτομο πρέπει να γνωρίζει και να καταννοεί τι λένε οι κανόνες για να μπορεί να τους εφαρμόσει), μια ηθική (το άτομο –μέλος της κοινότητας ωφείλει να αντιλαμβάνεται την αλληλεξάρτησή του με την κοινότητα και την αναγκαιότητα των κανόνων για τη σωστή λειτουργία της) και μιαχρονική (η διασφάλιση της επιβίωσης της κοινότητας είναι προαπαιτούμενο για την εξέλιξή της στο μέλλον).

Η πειθαρχία στην οικογενειακή κοινότητα

Η χειραγώγηση του παιδιού “για το καλό του” υπήρξε πάντα σοβαρό ζήτημα για τους γονείς. Το βρέφος από πλάσμα ηδονιστικό που είναι πρέπει να κάνει τα πρώτα του βήματα προς την κοινωνική ένταξη. Αυτό που χρειάζεται πάντα ένας γονιός να θυμάται είναι ότι η πειθαρχία δεν αποτελεί ένα σταθερό χαρακτηριστικό της προσωπικότητας που ωφείλει να «έχει» το παιδί αλλα μια διάσταση που χαρακτηρίζει σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό όλο το περιβάλλον του σπιτιού.

Τι σημαίνει όμως ότι η πειθαρχία είναι «μια διάσταση που αφορά και τους γονείς»;

Όπως ήδη ειπώθηκε μια από τις παραμέτρους της πειθαρχίας είναι η γνωστική, σύμφωνα με την οποία το παιδί πρέπει αρχικά να γνωρίζει και να καταννοεί τους κανόνες για να έχει την ικανότητα να τους εφαρμόσει. Πρέπει δηλαδή να γνωρίζει τι αναμένεται από αυτό να κάνει, πότε και για πόσο και συμπληρωματικά τι δεν θα πρέπει να κάνει και τι συνέπειες θα υπάρξουν αν το κάνει. Αυτό που θα μπορούσε εδώ να δημιουργήσει δυσκολίες είναι το γεγονός ότι οι περισσότεροι κανόνες σε μια οικογένεια είναι άρρητοι (δε γίνονται αντικείμενο συζήτησης) ή ακόμα κι αν γίνονται ρητοί πολλές φορές παραβιάζονται από τους ίδιους τους γονείς. Πόσες φορές για παράδειγμα ο κανόνας «δε λέμε ψέματα» παραβιάζεται μπροστά στο παιδί από μια μητέρα που λέει ένα αθώο ψέμμα στο τηλέφωνο για να αποφύγει μια ανεπιθύμητη επίσκεψη! Σε τέτοιες περιπτώσεις όσον αφορά τα μικρά παιδιά, ο κανόνας είναι πιθανό να χάσει τη σημασία του για το παιδί και οι μελλοντικές προασπάθειες του γονιού για την επαναφορά του να αντιμετωπίζονται σαν παιχνίδι. Ένα παιχνίδι όμως που για τους γονείς μοιάζει αρκετά ψυχοφθόρο και παίρνει τη μορφή «είτε με το καλό είτε με το άγριο αυτό το παιδί θα κάνει το δικό του!». Τα μεγαλύτερα παιδιά και κυρίως οι έφηβοι έχουν τη φοβερή ικανότητα να ανακαλύπτουν και την παραμικρή ασυνέπεια στη συμπεριφορά των ενηλίκων – ιδιαιτέρως των γονιών τους- και να τη στρέφουν εναντίον τους!

Αν στραφούμε τώρα στην ηθική πλευρά της συμμοόρφωσης με τους κανόνες βλέπουμε ότι ένα μίνιμουμ συμφωνίας των μελών της οικογένειας πάνω στο τι είδους κανόνες χρειάζονται για να λειτουργήσει αυτή η οικογένεια είναι απαραίτητο. Προς αυτή την κατεύθυνση είναι πιο χρήσιμο να υπάρχουν συμμφωνίες με το παιδί για τις συνέπειες που θα έχει η παράβαση ενός κανόνα μέσα σε κλίμα εμπιστοσύνης και επεξήγησης της χρησιμότητας του κανόνα παρά συνεχείς προειδοποιήσεις για τιμωρίες που έρχονται «αν τολμήσεις να...». Ο φόβος της τιμωρίας σίγουρα μπορεί να αναστείλει τις ανεπιθύμητες συμπεριφορές κάποιες φορές, σε κάποια παιδιά (σίγουρα όχι σε όλα!) δεν τους διδάσκει όμως το γιατί είναι χρήσιμος ένας κανόνας. Σε αυτό το σημείο ας υπενθυμίσουμε ότι οι κανόνες δεν είναι μόνο ρυθμίσεις για να μην ενοχλείται ο γονιός από κάποιες άσχημες ή κουραστικές συμπεριφορές του παιδιού, αλλά κυρίως αποτελούν έκφραση του δικαιώματος του παιδιού να μεγαλώνει σε ένα ασφαλές, δομημένο και σταθερό περιβάλλον, όπου η κάθε επιλογή του έχει συνέπειες, δηλαδή νόημα!

Όσον αφορά τέλος στη χρονική διάσταση της πειθάρχησης ίσως είναι βοηθητικό να πούμε ότι κάθε παρέμβαση που κάνει ένας γονιός για να τροποποιήσει τη συμπεριφορά του παιδιού καλό θα είναι να έχει συγκεκριμένο στόχο. Ένα βασικό ερώτημα που θα πρέπει δηλαδή ο γονιός που προσπαθεί να αλλάξει τη συμπεριφορά του παιδιού είναι: πώς θα καταλάβω ότι πέτυχα το στόχο μου, τι πρέπει να δω από το παιδί για να διαπιστώσω ότι η προβληματική συμπεριφορά δεν υπάρχει πια; Οι περισσότερες συζητήσεις περί της κατάλληλης τιμωρίας φαίνεται να αγνοούν αυτό το σημείο: η τιμωρία είναι κάτι που αναφέρεται σε μια πράξη που έκανε το παιδί στο παρελθόν, χωρίς να του ξεκαθαρίζει τι αναμένεται από αυτό στο μέλλον.

Καλά όλα αυτά, όμως...

Όσες «μαγικές συνταγές» κι αν δοθούν τελικά για την πειθάρχηση των «μικρών χαριτωμένων θηρίων» είναι καταδικασμένες να αποτύχουν, αν κατά την εφαρμογή τους δεν πλαισιωθούν από ένα κλιμα συμμαχίας και ζεστασιάς ανάμεσα στο γονιό και το παιδί. Μετά από όλα αυτά ο γονιός είναι εκείνος που καλείται να δείξει ψυχραιμία, σταθερότητα και νηφαλιότητα και να πάρει το «πάνω χέρι» δημιουργώντας μια ευχάριστη σχέση με το παιδί χρησιμοποιώντας τη διαίσθηση, τη δημιουργικότητα και το χιούμορ του!