Η αμφίσημη απώλεια στην οικογένεια. Συμπερίληψη και αποκλεισμός.

" As I was walking up the stair, I met a man who wasn't there. He wasn't there again today. Oh, how I wish he'd go away!"

Ποιοί απαρτίζουν την οικογένειά σας; Μια φαινομενικά απλή ερώτηση μπορεί να δημιουργήσει αρκετή πληροφορία στα πλαίσια που παρέχεται ψυχοκοινωνική φροντίδα ή ψυχοθεραπεία. Ως οικογένεια με μια ευρεία έννοια θα μπορούσαμε να ορίσουμε τους κοντινούς, σημαντικούς για μας ανθρώπους: αυτούς στους οποίους διαχρονικά υπολογίζουμε όταν χρειαζόμαστε φροντίδα, παρηγοριά, υποστήριξη και οικειότητα, ενώ ταυτόχρονα είμαστε εκεί γι αυτούς όταν απευθυνθούν σε μας για τα παραπάνω.

Η οικογένεια αποτελεί ένα ζωντανό σύστημα με τις δικά του στάδια εξέλιξης, που περιλαμβάνουν θανάτους μελών για τους οποίους είμαστε περισσσότερο ή λιγότερο (ή και καθόλου) προετοιμασμένοι/ες, εισόδους νέων μελών (γάμοι, γεννήσεις), λύσεις της συνέχειας (διαζύγια, ξαφνικοί θάνατοι, μεταναστεύσεις...) καθώς και ενδιάμεσα/ μεταβατικά στάδια. Για το λόγο αυτό ίσως να μην είμαστε πάντα σε θέση να δώσουμε μια ξεκάθαρη απάντηση στο ερώτημα «από ποιούς απαρτίζεται η οικογένειά μου». Πώς θα εξηγούσαμε σε ένα μικρό παιδί την παρουσία του πατέρα του ως πατέρα στη ζωή του με την ταυτόχρονη απουσία του από την οικογένεια σε μια περίπτωση διαζυγίου; Σε τι βαθμό θα συμπεριλαμβάναμε στην οικογένειά μας μια ηλικιωμένη γιαγιά ή μητέρα σε προχωρημένη άννοια και τι θα σήμαινε αυτή η συμπερίληψη για εμάς και για την ίδια; Σε τι βαθμό παραμένει σύζυγος η σύζυγος κάποιου που αντιμετωπίζει μια απειλητική για τη ζωή ασθένεια που έχει επιφέρει έκπτωση στη λειτουργικότητά του; Παραμένει γονέας ο γονέας ενός ενήλικα που έχει αποφασισει να κόψει κάθε δεσμό με την οικογένεια καταγωγής του; Σε ποιο βαθμό συμμετέχει ένας ενήλικας με διανοητικά προβλήματα στις αποφάσεις που αφορούν την οικογένειά του και τον ίδιο; Κατά πόσο διατηρεί κάποιος στην οικογένεια επιλογής τους τρόπους συσχετισμού που θεωρούνταν δεδομένοι ή επιθυμητοί στην οικογένεια καταγωγής του; Σε τι βαθμό και κάτω από ποιές συνθήκες διατηρεί ένας μετανάστης νωπές τις μνήμες και τις σχέσεις που τον συνδέουν με τη χώρα προέλευσης;

Οσοδήποτε ασύνδετα, τα ερωτήματα αυτά συγκλίνουν σε ένα στοιχείο: προυποθέτουν μια απώλεια και προσκαλούν σε έναν αναστοχασμό σχετικά με τους τρόπους που οι άνθρωποι επιλέγουν να ζήσουν μετά από αυτή. Κάθε απώλεια ακολουθείται από μια περίοδο αμφισημίας: αυτό που χάθηκε είναι ακόμα ψυχολογικά παρόν αλλά φυσικά απόν. Υπάρχουν όμως καταστάσεις, όπως ένα διαζύγιο, μια χρόνια νόσος, μια αναπηρία, μια μετακίνηση που δημιουργούν τη συνθήκη που επιτρέπει σε αυτή την αμφισημία να διαιωνιστεί. Μια ηλικιωμένη γιαγιά ή μητέρα με άνοια είναι τελικά απούσα ή παρούσα στην καθημερινή εμπειρία της οικογένειας; Ο πατέρας που μετά το διαζύγιο έκανε μια νέα οικογένεια είναι παρών ή απών από τη ζωή του παιδιού; Το παιδί ή ο ενήλικας με τις σοβαρές διαταραχές λόγου και επικοινωνίας είναι παρόντες ψυχολογικά σε όσα συμβαίνουν; Είναι σε θέση να συναινέσουν σε πράγματα που τους αφορούν ή να συμμετέχουν ισότιμα στις αποφάσεις της οικογένειας; Αυτή τη στιγμή θα μπορούσα να πω ότι το κατά πόσο μια οικογένεια θα ανταπεξέλθει πρακτικά και συναισθηματικά σε μια τέτοια πρόκληση σχετίζεται με το βαθμό ανοχής της απέναντι στην ασάφεια και στην αμφιθυμία. Μια καλή απάντηση στα συγκεκριμένα ερωτήματα θα ήταν ότι τα εν λόγω άτομα είναι ταυτόχρονα παρόντες και απόντες, όπως υπαγορεύεται από την εκάστοτε συνθήκη, από τον τρόπο απεύθυνσης, από τις πληροφορίες που έχουμε για την κατάστασή τους κτλ. Ας έχουμε υπόψιν ότι η έννοια της παρουσίας- απουσίας (σχεσιακά ειδωμένη) αναφέρεται στη δυνατότητα απεύθυνσης από και προς το άτομο και ως εκ τούτου σχετίζεται άμεσα με τη συμπερίληψη (άρα) και τον αποκλεισμό του στις/ από τις διαδικασίες της οικογένειας.

Για κάποιους βέβαια θα μπορούσε να θεωρηθεί σκανδαλώδες ακόμα και το να θέτει κανείς τέτοια ερωτήματα, προκρίνοντας τον βιολογικό παράγοντα για τον ορισμό της οικογένειας, και με δεδομένη τη σημασία των οικογενειακών σχέσεων και τη θεώρηση των οικογενειακών ρόλων ως ισόβιων. Και η αλήθεια είναι ότι οι περισσότερες οικογένειες καταφέρνουν να ανταπεξέλθουν καλά σε τέτοιου είδους σχεσιακές προκλήσεις και δυσκολίες. Ωστόσο, αν στόχος μας είναι όχι μόνο η διατήρηση της λειτουργίας των οικογενειών ώστε «να ανταπεξέλθουν», αλλά και η άυξηση του βαθμού ικανοποίησης, δημιουργικότητας και απόλαυσης της ζωής και των δεσμών παρά τις δυσκολίες, θεωρώ ότι ο διάλογος πάνω στα ζητήματα αυτά πρεπει να συνεχιστεί και να εμπλουτιστεί- και αυτό κάνουν τα ερωτήματα, ενώ υπάρχουν μια σειρά από κοινωνικές εξελίξεις που μας φέρνουν πια όλο και πιο συχνά αντιμέτωπους με αυτά τα ερωτήματα.

1. Οι εξελίξεις στην ιατρική επιστήμη που έχουν αποδώσει καρπούς στους τομείς της αύξησης του μέσου όρου ζωής, της μετατροπής μέχρι πρότινος θανατηφόρων ασθενειών σε χρόνιες και στη μείωση της θνησιμότητα των βρεφών.

2. Η σχετικά πρόσφατη τάση για ενσωμάτωση των ατόμων με ειδικές ανάγκες στην τυπική εκπαίδευση που συνοδεύεται από μια πρωτοφανή για τα ελληνικά δεδομένα ορατότητα αυτού του πληθυσμού.

3. Η διευκόλυνση των μετακινήσεων και των επικοινωνιών που πολλαπλασιάζουν τις δυνατότητες διατήρησης σχέσεων εξ αποστάσεως.

4. Η αύξηση των διαζυγίων και των «δεύτερων» γάμων.

5. Η ποικιλία των βιωμάτων που επικοινωνούν οι άνθρωποι εβρισκόμενοι σε καταστάσεις παρόμοιες με αυτές που εκτίθενται στα ερωτήματα.

Οι εξελίξεις αυτές καθιστούν όλο πιο κοντινό και όλο πιο σαφές κάτι που ήδη γνωρίζαμε: η ασθένεια, η αναπηρία, ο θάνατος, η κάθε είδους απώλεια είναι συμβάντα αναμενόμενα στον κύκλο της ζωής κάθε οικογένειας. Το ερώτημα δεν είναι λοιπόν το «αν» θα συναντηθούμε με τέτοια συμβάντα, αλλά το «σε ποιά φάση της ζωής μας, κάτω από ποιες συνθήκες, πόσο σοβαρά θα είναι, και πόση διάρκεια θα έχουν». Οι συστημικές θεωρίες που αξιοποιούνται στην υποστήριξη οικογενειών είναι σε θέση να μας δώσουν διάφορα μοντέλα περιγραφής και εξήγησης της αλληλοδιαπλοκής τριών συστηματων σε συνεξέλιξη: α) ανάπτυξη των ατόμων – μελών της οιγογένειας, β) κύκλος ζωής της οικογένεας, γ) εξελικτικά στάδια της αμφίσημης απώλειας.

Οι αμφίσημες απώλειες έρχονται στη ζωή μας με τυχαιότητα: δεν τις επιλέγουμε, ούτε τις προκαλούμε. Εκείνο ωστόσο που μπορούμε να επιλέξουμε είναι η στάση που θα κρατήσουμε απέναντί τους. Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να μιλάμε ακόμα και σε στιγμές ακραίας δυσκολίας και περιορισμού για επιλογές. Τα ερωτήματα που τέθηκαν στη δεύτερη παράγραφο του κειμένου είναι ερωτήματα που θα μπορούσαν να προάγουν ένα ξεκαθάρισμα της στάσης μας απέναντι σε ζητήματα που αυτό τον καιρό ίσως να μας απασχολούν, ίσως όχι. Το να διερευνήσει κανείς την ως τώρα στάση του και να αποφασίσει για την απο δω και πέρα, στα συγκεκριμένα τυχαία γεγονότα είναι μια δράση με νόημα, που δίνει μια αίσθηση προσανατολισμού και μετριάζει την αβεβαιότητα.

Βιβλιογραφία

Boss, P. (1999). Ambiguous Loss. Learning to live with unresolved grief.

Walsh, F. (2012). Normal Family Processes (4th ed. pp. 452- 482). New York: Guilford Press.